Karlheinz Stockhausen (ur. 22 sierpnia 1928 w Mödrath, zm. 5 grudnia 2007 w Kürten[1]) – niemiecki kompozytor, jedna z najbardziej prominentnych postaci współczesnej awangardy muzycznej. W swych kompozycjach Stockhausen starał się dotrzeć do fundamentalnych kwestii akustyki i psychologii odbioru dźwięku i dzieła muzycznego. W swojej twórczości nie dążył do wypracowania własnego, rozpoznawalnego stylu, lecz w każdym utworze starał się wkraczać w nieznany obszar, tworzyć muzykę według nowych reguł. Z jego nazwiskiem wiąże się wiele kluczowych dla sztuki muzycznej XX w. pojęć i idei, takich jak serializm, punktualizm, nowa muzyka elektroniczna (wraz z live electronic music), muzyka przestrzenna, statystyczna, rytualna, intuitywna, kompozycja grupowa, momentowa, „formula composition” i „multi-formula composition”, muzyka świata (integracja „obiektów znalezionych”, m.in. hymnów narodowych i muzyki etnicznej najrozmaitszych krajów), „telemusic” (synteza muzyki różnych kontynentów), wreszcie wertykalna „muzyka oktofoniczna”.
Karlheinz Stockhausen urodzony w Westfalii, będąc muzykalnym dzieckiem, rozpoczął naukę gry na pianinie w wieku sześciu lat. W 1944, nie dokończywszy formalnej edukacji został powołany do wojska i służył w Wehrmachcie. Po zakończeniu wojny ukończył szkołę średnią. Następnie rozpoczął studia w Hochschule für Musik w Kolonii, jednocześnie zarobkując jako muzyk jazzowy. W 1952 przeniósł się do Paryża, gdzie kontynuował studia na konserwatorium pod kierownictwem Oliviera Messiaena, jednocześnie pracując w studio radiowym, analizując właściwości dźwięków i eksperymentując z instrumentami elektronicznymi. W tym czasie rozpoczął współpracę z twórcą muzyki konkretnej Pierre Schaefferem. W 1953 powrócił do Niemiec, gdzie rozpoczął studia w kierunku fonetyki i teorii informacji u Wernera Meyera-Epplera na uniwersytecie w Bonn. Tak zdobyta wiedza pomogła mu w opracowaniu swych teorii psychologii odbioru wrażeń akustycznych.
Swoje pierwsze utwory w latach 50. pisał, korzystając z techniki serialnej i punktualizmu (Kontra-Punkte, Kreuzspiel, Klavierstücke). Był również związany z ruchem muzyki konkretnej i elektronicznej. W 1956 skomponował Gesang der Jünglinge (Śpiew młodzianków) - jedno z pierwszych arcydzieł muzyki elektronicznej. Stockhausen eksperymentował także z muzyką konkretną oraz łączył dźwięki elektroniczne z tradycyjnymi instrumentami akustycznymi. Artysta był też zainteresowany kwestiami budowy przestrzeni muzycznej. Utwór Gruppen (1955-57), skomponowany na trzy rozmieszczone wokół widowni orkiestry, dyrygowane niezależnie przez trzech dyrygentów, grające oddzielnie lub wspólnie w różnych konfiguracjach, stanowił przykład realizacji tychże koncepcji.
Stockhausen ulegał także wpływom kultur pozaeuropejskich, głównie azjatyckich. Wyrazem multikulturowych zainteresowań był m.in. masywny, dwugodzinny utwór, Hymnen, collage z dziesiątków hymnów państwowych przeplatanych muzyka elektroniczną i konkretną. Zainteresowanie aleatoryzmem zaowocowało utworem Klavierstücke XI, zapisanym na jedenastu stronach układanych w dowolnym porządku; wykonanie tego utworu polegało na przypadkowym wybraniu jednego z fragmentów, zagraniu go, a następnie uwzględnieniu zaznaczonych na jego końcu dynamiki i artykulacji przy graniu następnego przypadkowo wybranego fragmentu; utwór kończył się po trzykrotnym zagraniu tego samego fragmentu, choćby nawet pewne fragmenty nie były zagrane ani razu.
Z czasem Stockhausen wprowadza do swych przedstawień elementy tańca, dramatu oraz aktów multimedialnych. Do najbardziej ekstrawaganckich pomysłów muzycznych można zaliczyć utwór Helikopter String Quartet na kwartet smyczkowy i cztery śmigłowce, w którym każdy instrumentalista kwartetu gra na pokładzie latającego śmigłowca, a dźwięk przekazywany jest do słuchaczy znajdujących się na murawie za pomocą wzmacniaczy i głośników. Stockhausen jest także jednym z tych artystów, za których sprawą dokonała się nobilitacja muzyki mechanicznej, (część muzyki na jego koncertach na żywo odtwarzana była z taśmy w formie tzw. playbacku).
W latach 1977-2003 Stockhausen zajmował się komponowaniem monumentalnego cyklu operowego Licht (Światło), w którym każda z siedmiu oper odpowiada jednemu z dni tygodnia (jednak nie w zwyczajowej kolejności). Mimo że sam kompozytor odżegnywał się od takich porównań, krytycy muzyczni uważają, że istnieje powiązanie pomiędzy tym utworem a cyklem Pierścień Nibelunga Ryszarda Wagnera, wyrażające się chociażby w użyciu motywów przewodnich (w Świetle - Michała, Ewy i Lucyfera).
W pierwszych latach XXI wieku znany ze swych ekscentrycznych uwag kompozytor zbulwersował opinię publiczną wypowiedzią określającą zamach na WTC z 11 września 2001 jako "największe dzieło sztuki wszech czasów". Mimo że Stockhausen próbował potem prostować swą wypowiedź, spotkał się z ostracyzmem środowiska - na festiwalu w Hamburgu organizatorzy wycofali z programu jego dzieło. (wikipedia)
Stimmung uznawana jest za jedną z najważniejszych kompozycji Stockhausena. Powstała ona podczas mroźnej zimy, w lutym i marcu 1968, kiedy to kompozytor wraz z żoną Mary Bauermeister i dwójką dzieci mieszkał w domku w amerykańskim miasteczku Madison położonym nad Long Island Sound, nad Atlantykiem. Z jednej strony realnym tłem dla powstającego utworu był zaśnieżony krajobraz wybrzeża, a z drugiej – obraz Meksyku zapamiętany z wcześniejszej podróży do tego kraju, gdzie kompozytor wiele godzin spędził na kontemplacji pozostałości kultur prekolumbijskich. Komponując Stimmung, Stockhausen sięgnął także do pradawnej, zachowanej głównie w Azji (u Tuwiańczyków, Jakutów, Mongołów), tradycji śpiewu gardłowego. Ten rodzaj śpiewu, zwany też alikwotowym, pozwala na równoczesne wyartykułowanie kilku składowych (alikwot) jednego dźwięku. Warto zwrócić uwagę na dodatkowy, polityczno-kulturowy kontekst pojawienia się kompozycji: czas rewolty młodzieżowej z hipisowskimi hasłami miłości, wolności, wspólnoty, zainteresowania filozofią i kulturą Wschodu.
Słowo Stimmung ma w języku niemieckim bardzo wiele znaczeń, m.in. „strojenie”, „dostrajanie”, „nastrój”. Sam autor opatrzył swój utwór następującym komentarzem: Stimmung to z pewnością muzyka medytacyjna. Czas jest zawieszony. Wsłuchujemy się w głębię dźwięku, we wnętrze harmonicznego spektrum, we wnętrze samogłoski, WE WNĘTRZE. Jakieś bardzo subtelne odchylenia, mikroerupcje – wszystkie zmysły jednocześnie pobudzone i spokojne. W pięknie zmysłowego rozbłyska piękno tego, co wieczne . Słuchając, poddając się nastrojowi, możemy odnieść wrażenie, że jesteśmy świadkami jakiegoś szamańskiego rytuału, obrządku tajemnej sekty. Z ust, lepiej powiedzieć: gardeł śpiewaków wydobywają się imiona bogów niemal wszystkich kultur świata, pojawiają się też krótkie wiersze erotyczne Stockhausena. Ideą przewodnią kompozycji jest zasada następującego kolejno wzajemnego dostrajania się wykonawców. Dzieje się tak w przypadku każdego z 51 fragmentów (w nomenklaturze Stockhausena: ,,modeli”), na które podzielił kompozytor obliczoną na około pięć kwadransów całość. Pierwszy śpiewak intonuje nową alikwotową melodię – i do niej stopniowo, nie zawsze podążając najkrótszą drogą, dostraja się kolejny śpiewak. Gdy dokona się pełne dostrojenie, jeden ze śpiewaków rozpoczyna następny ,,model”. Kiedy wskazuje się na wyjątkowość utworu, podkreśla się, ze był on pierwszym, gdzie alikwoty potraktowane zostały jako element podstawowy; zastosowano w nim także niespotykaną wcześniej rytmiczną polifonię.
Stimmung to dzieło dla sześciu wokalistów (zamówiły go władze miasta Kolonia dla wówczas młodej grupy Collegium Vocale Köln). Próg trudności wykonawczych okazał się jednak nader wysoki: koloński sekstet potrzebował aż czterech miesięcy, żeby przygotować się do zaśpiewania utworu. Premierowy koncert odbył się 9 grudnia 1968 w Paryżu. (Szymon Drabczyk)
Karlheinz Stockhausen emerged early on as one of the most influential and unique voices in the post-WWII European musical avant-garde and his prominence continued throughout the rest of the twentieth century and into the twenty first. Combining a keen sensitivity to the acoustical realities and possibilities of sound, rigorous and sophisticated compositional methods expanded from integral serialism, innovative theatricality, and a penchant for the mystical, Stockhausen remains one of the most innovative musical personalities to span the turn of this century.
Stockhausen was born in 1928 near Cologne. Orphaned as a teen, he immersed himself in artistic pursuits and showed promise both as a writer and a musician. He took classes at the new music school in Darmstadt with Adorno before moving to Paris, where he studied with Messiaen and met Boulez and Pierre Schaeffer. These encounters, as well as studies in phonetics and communication, proved a crucial influence on his subsequent work at the electronic music studio in Cologne; by the mid-'50s he had secured a spot in the vanguard of both electronic music and integral serialism. During the next decade he forged relationships with some of the most prominent contemporaries, including Kagel, Ligeti, and Cage, and, taking over the reins at the Darmstadt school, mentored such innovative up-and-comers as Cornelius Cardew and La Monte Young. His influence extended into popular culture, as well: he appears on the cover of the Beatles' Sgt. Pepper album. Stockhausen held various appointments during the rest of the twentieth century, and continued teaching summer seminars attended by important emerging composers.
Stockhausen's most influential compositions vary widely in their style and media, and attest to the composer's far-ranging interests in science, technology, religion, cosmology, and mysticism. His various instrumental and vocal works from the 1950s, 1960s, and 1970s explore various ways of extrapolating serial methods and mathematical structures, such as the Fibonacci series, to dictate pitches, rhythms, articulations, and larger formal structures. The influential tape piece Gesang der Jünglinge (1955) combines the jumbled phonemes from a Biblical source text with an elaborately methodic splicing scheme. Hymnen (1966) mixes various national anthems with complex electronic sound structures. In Stimmung (1968), a group of singers intones various mystical names to the harmony of the overtone series. From the late '70s onward, Stockhausen's efforts focused on LICHT, a sprawling opera cycle drawn from various religious mythologies, particularly the Urantia Book, a collection of writings supposedly delivered to Earth by extraterrestrials. (Jeremy Grimshaw)
"Stimmung," translatable as "tuning" or "being in tune with," is a long-form exploration of vocal harmonics for six vocalists and six microphones. The entire piece is based on a low B flat, from which the vocalists spread out harmonically using overtone singing. Clocking in at over one hour in duration, the effect on the listener is simply hypnotic and is similar in many ways to the works of the so-called "minimalist" composers. The overtones of the voices take on the sounds of wind instruments, like a flute or a bassoon. Over the course of the performance, the vocalists are singing meditations on numerous deities from the all over the world, interspersed with various spoken "recitatives" with a somewhat juvenile sexual subject matter. (Mark W.B. Allender)
;-)
OdpowiedzUsuń