Stefan Themerson - międzywojenna awangarda

"Na początku lat 30., jako dwudziestolatek, Themerson założył w Warszawie Spółdzielnię Autorów Filmowych (SAF), prowadził także pismo Film Artystyczny (wydał 2 numery), w którym opublikował m.in. swój istotny tekst teoretyczny dotyczący kina - O potrzebie tworzenia widzeń.

Swoje filmy Themersonowie tworzyli głównie za pomocą skonstruowanego przez siebie urządzenia, które umożliwiało fotografowanie klatka po klatce przedmiotów umieszczanych na przezroczystej kalce. Metoda ta stanowiła rozwinięcie (w ruch) fascynacji Themersona fotogramami i była wariacją metod stosowanych w pierwszych filmach Man Raya.

W Polsce Themersonowie zrealizowali kilka filmów, animowaną Aptekę, wizualizację poematu Anatola Sterna - Europa oraz opowiastkę fabularną Przygoda człowieka poczciwego. Dodatkowo zachwycili dwoma udanymi reklamówkami - Drobiazg melodyjny oraz Zwarcie. Niestety jedynie film Przygoda... przetrwał wojnę, pozostałe filmy z okresu polskiego uznawane są za zagnione.

W czasie wojny Themersonowie przenieśli się do Wielkiej Brytanii, gdzie zrealizowali antywojenny Calling Mr. Smith oraz badający zależności dźwięku i obrazu The Eye and the Ear. Na tym skończyła się filmowa działalność małżeństwa.

W kolejnych latach Stefan Themerson zajmował się głównie pisarstwem, wydał szereg pozycji - książek dla dzieci, powieści przepełnionych groteską i poetyką absurdu. Zmarł w Londynie w 1988 roku."

Przygoda człowieka poczicwego

"Pierwszy zachowany film Themersonów, wspaniały przykład kina wpisujący ich twórczość w nurt najważniejszych dzieł światowej awangardy filmowej. (...) Przedstawia historię urzędnika, który przypadkiem odbiera telefon z wiadomością "Nie będzie dziury w niebie, jeżeli pójdziesz tyłem" i zaczyna swoją drogę przez miasto idąc tyłem. Wzbudza to natychmiastowe reakcje tłumu biegnącego z transparentami "Precz z chodzeniem tyłem". Pojawia się także wędrujących dwóch ludzi z szafą - oczywista inspiracja krótkometrażówki Romana Polańskiego."

The eye and the ear

"Film składa się z czterech części poprzedzanych przez narratora, który tłumaczy zastosowaną w nich technikę wizualizacji. Kolejne utwory są fragmentami kompozycji Karola Szymanowskiego i dobrane są pod względem zróżnicowania tempa i dynamiki. Poszczególne fragmenty filmowe wykorzystują różne techniki animacji, od wielokrotnie eksponowanych fotogramów przez abstrakcyjne animacje (...)"

Calling Mr Smith

"Propagandowy film zrealizowany przez małżeństwo Themersonów podczas ich pobytu w Anglii. Film miał za zadanie wezwać otępionego, biernego obywatela brytyjskiego do zrozumienia sytuacji Polski podczas II Wojny Światowej. Łączy obrazy polskiej kultury i sztuki niszczonej przez Niemców z upadkiem ich moralności. Wzywa tytułowego "Pana Kowalskiego" do aktywnego zainteresowania się losem Polaków i ich kraju, zrujnowanego przez barbarzyńskich najeźdzców."

Stefan and Franciszka Themerson, perhaps the most influential of Polish experimental filmmakers, produced five films from 1930 to 1937 that rank with the greatest of the European avant-garde. These five—Pharmacy, Europa, Moment Musical, Short Circuit, and The Adventure of a Good Citizen—revealed moving photograms as a new medium. Europa (1931-32) was based on Antol Stern's poem describing in a series of images the current condition of the world while Moment Musical made in 1933 was the Themersons first sound film. This three-minute commercial was set to Ravel's music and advertised the fashion merchandise of Wanda Golinska.

Their next short film Short Circuit (1935) was commissioned for the Institute of Social Affairs and warned against the careless handling of electricity. The Adventure of a Good Citizen (1938) was made under the aegis of the Film Authors Cooperative (the organization co-founded by them) and was undoubtedly their most advanced film. In addition to live action, transformed by acceleration, reverse movement, negative images, the film contained abstract reflections of light and effects painted directly on the film.

Equally noteworthy in their own way, as political statements, were Calling Mr. Smith and The Eye and the Ear, filmed in England during World War II for the Film Unit of the Polish Ministry of Information and Documentation in Exile.

Sadly, only the last three films survived the war. We know the rest only from descriptions and single-frame storyboards.

3Cinema
Themerson Archive