Alfred Schnittke - Requiem

Alfred Sznitke (ur. 24 listopada 1934 w mieście Engels w ZSRR, zm. 3 sierpnia 1998 w Hamburgu) – kompozytor, pianista, teoretyk muzyki i pedagog pochodzenia rosyjsko-niemiecko-żydowskiego. Jego muzyka wywodzi się z tradycji rosyjskich (Dymitr Szostakowicz i Igor Strawinski), niemieckich (Gustav Mahler i Alban Berg) oraz amerykańskich (Charles Ives). Skomponował m.in. dziewięć symfonii (ostatnia niedokończona), sześć concerti grossi, cztery koncerty skrzypcowe, trzy fortepianowe, dwa wiolonczelowe, koncert potrójny (na skrzypce, altówkę i wiolonczelę) oraz cztery kwartety smyczkowe i trzy opery.

Jego ojciec urodził się w Niemczech w żydowskiej rodzinie o rosyjskich korzeniach i w 1926 r. przeprowadził się do ZSRR – jego matka urodziła się w Rosji i była Niemką z Powołża. Alfred Sznitke urodził się w mieście Engels (dawniej Pokrowsk) – stolicy ówczesnej Niemieckiej Nadwołżańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Języka niemieckiego nauczył się przed rosyjskim, co przyczyniło się do tego, że czuł się obco w swym ojczystym kraju.

Edukację muzyczną rozpoczął w Wiedniu, dokąd jego ojciec został oddelegowany po II wojnie światowej jako dziennikarz i tłumacz. Muzyczne tradycje Wiednia – zarówno klasyczne, związane z Haydnem, Mozartem i Beethovenem, jak i pochodzące z przełomu wieków, wywodzące się od Mahlera i Schönberga – znacznie wpłynęły na poczucie estetyki Sznitkego. Po powrocie do Moskwy w 1948 r. kontynuował studia muzyczne w Konserwatorium Moskiewskim, gdzie w latach 1953-1958 uczył się kontrapunktu oraz kompozycji u Eugeniusza Gołubiewa, a instrumentacji u Mikołaja Rakowa.

W 1961 r. zakończył studia i poślubił Irinę Katajewą – od 1982 r. Irinę Sznitke – pianistkę i interpretatorkę jego dzieł. W tym samym roku wstąpił do Związku Kompozytorów ZSRR. Do 1972 r. nauczał instrumentacji w Konserwatorium Moskiewskim, zajmując się jednocześnie komponowaniem muzyki filmowej oraz teatralnej. W okresie 1962-1996 napisał muzykę do ok. sześćdziesięciu filmów, co stanowiło istotne źródło utrzymania jego rodziny. Dzięki temu mógł swobodniej oddawać się komponowaniu dzieł muzyki poważnej. W skład jego twórczości wchodzi m.in. dziewięć symfonii (ostatnia niedokończona), sześć concerti grossi, cztery koncerty skrzypcowe, trzy fortepianowe, dwa wiolonczelowe, koncert potrójny (na skrzypce, altówkę i wiolonczelę) oraz cztery kwartety smyczkowe i trzy opery.

Jego twórczość stała się znana za granicą w latach 80. XX wieku dzięki emigrującym artystom radzieckim, w szczególności skrzypkowi Gidonowi Kremerowi. W 1985 r. Sznitke doznał udaru mózgu, po którym zapadł w krótkotrwałą śpiączkę. Po powrocie do zdrowia kontynuował prace kompozytorskie. W 1990 r. Alfred, Irina oraz ich syn Andriej opuścili ZSRR i osiedli w Hamburgu. Powodami emigracji były zlecenia, jakie Sznitke zaczął dostawać w Niemczech: umowy z teatrami, zamówienia na nowe partytury oraz zaproszenia na wykłady. Wyjazd na Zachód był ponadto uzasadniony względami medycznymi. Zdrowie Sznitkego pogarszało się jednak nadal. Na cztery lata przed śmiercią, w 1994 r., po kolejnym udarze, został sparaliżowany prawostronnie i praktycznie zaprzestał komponowania. Zmarł w Hamburgu jako obywatel Niemiec.

Muzyka Alfreda Sznitkego wywodzi się z tradycji rosyjskich (Dymitr Szostakowicz i Igor Strawinski), niemieckich (Gustav Mahler i Alban Berg) oraz amerykańskich (Charles Ives). Sznitkego zestawia się niekiedy z Szostakowiczem – tak ze względu na czerpane przezeń inspiracje, jak z uwagi na zakres jego twórczości. O ile jednak Szostakowicz zaczynał komponować w burzliwych czasach porewolucyjnych i kontynuował pracę w epoce terroru stalinowskiego, to pierwsze utwory Sznitkego powstawały w czasie odwilży chruszczowowskiej, a większość jego dorosłego życia przypadła na stagnację rządów Breżniewa.

Kulturowa izolacja Rosji od XVIII w. oraz zakaz wykonywania muzyki zachodniej w ZSRR czasów stalinizmu spowodowały zacofanie ojczyzny Sznitkego pod względem muzycznym. Dopiero odwilż po śmierci Stalina pozwoliła odkrywać radzieckim kompozytorom i muzykom światowy dorobek. Całe to bogactwo znalazło odzwierciedlenie w twórczości Sznitkego, w której cytaty i kryptocytaty z Bacha sąsiadują z nawiązaniami do Vivaldiego, parodiami Schönberga, Bartóka i Beethovena, rozwinięciami wątków zaczerpniętych od Mahlera czy przetworzeniami popularnych tang lub kolęd (np. Cicha noc).

W latach 60. XX wieku pisał on głównie dzieła kameralne, korzystając z rozmaitych technik (m.in. serializm) i poszukując własnego języka muzycznego. Te eksperymenty, wywodzące się z XX-wiecznej muzyki zachodniej, skazywały żyjącego w Związku Radzieckim Sznitkego na marginalizację. Pod koniec lat 60. zaczął łączyć ze sobą elementy różnych stylów (polistylizm), co jeszcze wyraźniej przejawiało się w jego utworach z lat 70. Pierwszym dziełem koncertowym, w którym użył tej techniki, była Quasi una sonata (1967-1968). Jego kompozycje z tego okresu łączą swobodnie rozmaite style oraz gatunki: tanga, polki i walce na równi z sonatami, fugami oraz passacagliami. Sznitke definiował polistylizm jako interakcję pomiędzy rozmaitymi obszarami stylistycznymi, między różnymi cytatami zaczerpniętymi z kompletnie odmiennych rodzajów muzyki, a o swoich utworach utrzymanych w tej konwencji powiedział: Jednym spośród moich życiowych celów było utworzenie pomostu nad przepaścią pomiędzy muzyką poważną i lekką, nawet jeślibym miał skręcić przy tym kark.

Sznitke odchodził niekiedy od technik awangardowych, jak na przykład w poświęconym pamięci jego zmarłej matki Kwintecie fortepianowym (1972-1976). Kilka pomysłów, które nie weszły do tego kwintetu, kompozytor wykorzystał w mniej reprezentatywnym dla jego twórczości, ale cieszącym się sporym powodzeniem u słuchaczy czternastoczęściowym Requiem (1975).

Z końcem lat 70. znalazł swój własny język, spajający rozmaite idee w homogeniczną całość, i tworzył większe formy: symfonie, koncerty i concerti grossi. Wraz z pogarszaniem się jego zdrowia, pod koniec lat 80. oraz później, zaczął odchodzić od polistylizmu i znalazł schronienie w posępnym, hermetycznym stylu. Niektórzy uczniowie Sznitkego twierdzą, że te późne dzieła stanowią najbardziej znaczącą część jego dorobku.

Po śmierci Sznitkego ukazało się kilka niepublikowanych wcześniej utworów. Aleksander Iwaszkin, jego biograf, namówił Irinę Sznitke do udostępnienia praw do dwóch młodzieńczych dzieł kompozytora: zainspirowanej twórczością Szostakowicza i napisanej na niewielką orkiestrę Symfonii nr 0 (1956) oraz powstałego pod wpływem Carminy Burany Carla Orffa oratorium Nagasaki (1958). Z kolei sama Irina postanowiła udostępnić niedokończoną przez Sznitkego trzyczęściową IX Symfonię (1997-1998), która jest jej zdaniem muzycznym testamentem artysty. Pisany lewą ręką i częściowo nieczytelny rękopis odcyfrował i zrekonstruował w 2007 r. rosyjski kompozytor Aleksander Raskatow.

Bardzo obszerny katalog nagrań dzieł Alfreda Sznitkego oferuje melomanom szwedzka wytwórnia muzyczna BIS Records, powiązana z mającym siedzibę w Hongkongu Naxosem. Płyty z utworami Sznitkego wydają ponadto między innymi brytyjski Chandos Records Ltd i rosyjska Melodia. Z kolei nakładem niemieckiego Capriccio Records, również związanego z Naxosem, ukazały się cztery albumy z muzyką filmową Sznitkego. (wikipedia)

Alfred Garrievich Schnittke was born on 24 November 1934 in Engels in southern Russia. On his mother’s side he was of Volga German and Roman Catholic extraction, on his father’s side he was German-Jewish. His sense that his background set him apart from the majority in the USSR was reinforced when, from 1945-48, his father was posted to Vienna, and the delighted boy discovered Austro-German cultural and musical traditions.

He entered the Moscow Conservatory in 1953, completed post-graduate work in 1961, and from then on earned his living, partly by teaching, partly by writing for the cinema (nearly 70 scores in 30 years). Fired by the rebellious modernism prevailing in Moscow in the early 1960s, Schnittke embarked on a voyage of compositional discovery. His works of the 1960s show him embracing the modernist and avant-garde fascinations of the time. Outstanding among his pieces of this period are 2 violin sonatas (1964, 1968), and the String Quartet No.1 and Violin Concerto No.2 (both 1966).

In 1972 he finished the massive First Symphony, blending Soviet symphonic thought, often parodied, with highly experimental elements. This powerful work established him as a leader of Soviet modern music, loathed by the authorities and adored by the anti-Soviet ‘underground’. Later came the hauntingly simple Piano Quintet (1976), and the comically sinister Concerto Grosso No.1 (1977). All three pieces have taken his name all over the world.

String concertos play a large part in Schnittke’s output and reflect his close friendship with some of the leading players of his time including Gidon Kremer, Yuri Bashmet and Mstislav Rostropovich. For such stars he has written 4 violin concertos, a viola concerto, 2 cello concertos, 6 concerti grossi and much else besides. Symphonies continued to be important. At the time of his death he had sketched, but not finished, a Ninth. He also wrote much chamber music.

In 1985 Schnittke suffered a stroke which left him in bad health for the rest of his life. Far from impeding him, however, sickness seems to have released an inner torrent and in later years he became prolific, answering each successive brush with death with a further flood of music. And with each new work he moved further from the more playful and satirical modernism of his earlier pieces into a dark and often difficult but always personal world where spiritual concerns and religious themes predominate. In his last years he and his wife moved to Hamburg, where he died on 3 August 1998. (boosey)

link in comments